Yatak Yaraları, Bası Yarası, Dekübitus ve Dekübit Ülserleri
Yatak Yarası Nedir?
Yatak yaraları (bası yarası, dekubitus, dekübit ülseri, basınç ülseri veya iskemik ülser olarak ta adlandırılmaktadır) deride uzun süre basınç alıtında kalmayla oluşan yaralardır. Bu yaralar sıklıkla dirsek, topuk, leğen kemikleri gibi vücudun kemiklerinin çevresindeki dokuda oluşmaktadır. Normal sağlıklı insanlar yatarken hareket etmesiyle, günlük standart olarak yaptığı yürümeyle, ayakta durmayla, oturmayla vücutlarının bir yerine uzun süre basınç oluşmasını engellemekte ve böylece bası yaralarının oluşumunu önlemektedir. Fakat yaşlılık (hastaların %70’i yetmiş yaşında veya daha yaşlıdır, bu sebeple yaşlılar risk altındaki gruptadır) veya spinal kord yaralanması geçirenler, sinirsel hastalıklar, omurilik felci, hareketi kısıtlayan hastalıklar, yatalak hastalıklar, felç gibi hastalıklar veya ameliyat sonrası yoğun bakımdaki süreç sebebiyle sürekli aynı pozisyonda yatmaktan dekübit ülserleri oluşmaktadır.
Kronik olmayan normal yaralar genellikle 3-4 haftada iyileşmektedir fakat yatak yaraları normal yaralardan farklı olup iyileşmeleri çok daha zordur. Ayrıca bir yerde yara oluşmaya başladıysa başka yerlerde de dekübitus yaraları oluşma ihtimali vardır.
Yarayı önlemek aslında mümkün olmakla birlikte çoğu zaman görmezden gelinmekte veya gerekli önem verilmemektedir. Bası yaraları ortaya çıktığında tedavisi ve bakımı çok daha zor ve maliyetli olmasına karşın, yatak yarası oluşmasını önlemek çok çok daha kolay ve düşük maliyetlidir. Yara bir defa oluştuğunda iyileştirmek çok zahmetlidir. Ameliyat ile kapatılan yaraların %95 oranında tekrar açıldığı bildirilmiştir. Hastaneler bası yarasının önlenmesinde en büyük paya sahip olan yatak alımlarında, yatak yaraları oluştuktan sonra iyileştirmek için sarf ettikleri zamanı, emeği ve parayı hesaplayarak ona göre bası yarası önleyen yatak alımları yapmalıdırlar. En azından yoğun bakım bölümlerine uygun yatakların alınması önemlidir. Bası yarası önlenmesi konusunda dünyadaki en etkili yataklardan biri Tempur-Med medikal hasta yataklarıdır.
Hastalar için bası yaraları çok ağrılı ve eziyetli bir hastalık olmaya devam etmektedir. Gerekli önlemler alınmazsa hayati tehlike doğurabilen sağlık problemidir.
Yatak Yaralarının Sebepleri, Tedavisi ve Önlemleri Nelerdir?
Bası Yarası Sebepleri
Yatak yaralarının en önemli sebebi olan uzun süreli basıncı azaltarak vücuda eşit şekilde dağıtmak en önemli tedavi ve önlemdir. Hastayı hareket ettirmek yatak yaralarını önlemede en etkili yöntemlerden biridir fakat eğer hasta hareket etme yeteneğinden yoksun veya yatağa bağımlı ise, belli saat aralıklarında döndürerek veya pozisyon değişikliği yaparak (yan, sırt üstü, yüzüstü vs) basıncın uzun bir süre aynı noktaya uygulanması önlenebilir. Bası yaralarının oluşumu hem basınçla hem de basıncın süresiyle doğru orantılıdır. Yüksek basınç altında çok kısa sürede yara oluşmaya başladığı gibi düşük basınçta çok uzun süre kalması da yara oluşumunu başlatabilir. Bu sebeple hastalar yatarken basıncının tüm vücuda mümkün olduğunca eşit dağılması, tek bir noktaya aşırı basınç gelmesini engelleyecektir, buda bası yaralarının oluşmamasına yardımcı olacaktır. Özel dekübit önlemek için yataklar üretilmektedir bunlar özel hava yatakları, havalı yataklar veya Tempur-Med gibi basıncı dağıtan yataklardır. Yapılan testlerde Tempur-Med yataklar insanın vücut ısısı ve basıncına göre şekil almakta, basıncı her yere mümkün oluğunca eşit dağıttığı görülmüş ve şu an için en etkili yatakların Tempur olduğu anlaşılmıştır. Yatak alırken muhakkak resmi test sonuçlarına bakılarak anti-dekübit özellikleri incelenerek alınmalıdır.
Sürtünme yatak yarasının oluşumunu kolaylaştıran nedenlerin başındadır. Sürtünme oluşmakta ise, daha düşük basınçlarda dahi bası yaraları oluşabilmektedir. Bu sebeple sürtünme en aza indirilmeli, özellikle hasta kaldırılırken sürtünme yaratmadan mümkünse özel aparatlarla kaldırılmalı. Yatakta pozisyon verilirken hasta sürüklenmemeli, kaldırılarak pozisyon verilmelidir. Yürüyemeyen fakat oturabilen hastalarda da oturduğu yere basıncı azaltıcı tekerlekli sandalye minderleri konabilir bu tür minderlerden en etkililerden biri Amerikan Tempur-Med tekerlekli sandalye minderleridir. Bu ürünler oturulan yerdeki basıncı eşit şekilde dağıttığından tek bir yere gelen basınç azalmakta dolayısıyla bası yaralarının oluşması azalmaktadır. Bunun dışında sürekli oturan ve ayağa kalkmakta zorlanan insanlara ayağa kaldıran hasta koltukları çok büyük faydası olmakta, ayağa kalkarken sürtünmeleri engellemekte ve rahat şekilde ayağa kalkarak hareket etmelerini sağlamaktadır. Bu tür hasta koltukları arasındaki en yaygın olan Eurostrong Hasta Koltukları birçok hasta ve hastane tarafından kullanılmaktadır.
Makaslamada önemli bir yatak yarasını kolaylaştıran sebeplerdendir. Örneğin aşağı doğru kaymış olan yaşlı bir hastayı yukarı doğru kaldırmadan çektiğinizde, deri ve dokuların arasında bir makaslama kuvveti oluşmakta ve derin dokularda hasar ile kapillerlerde yırtılmalara sebep olabilmektedir, bu sebeple bu gibi durumlarda çarşaf kullanılmalıdır. Yatağı çok eğimli yaptığınızda da aşağı kaymaya çalışan vücut makaslama gücü uygulamaktadır bu sebeple yatak başı 30-45 dereceden daha fazla eğim yapılmamalıdır. Bu tür makaslama, yırtılma kuvvetleri engellenmelidir.
Diğer yatak yarası nedenleri veya kolaylaştıran nedenler arasında ciltte aşırı nem olması (aşırı nemli veya ıslak cilltte yara daha kolay başlamaktadır) veya aşırı kuru olması. Yanlış, yetersiz veya eksik beslenme, anemi, kötü deri hijyeni, enfeksiyon, dolaşım bozuklukları, algılamada bozulma (Basıncı veya ağrıyan yeri algılayamama), albümin seviyesinin düşüklüğü, stres, sigara gibi sıralanabilir.
Yatak Yarası Semptomları Nedir?
Yatak yaralarında dört aşaması veya evre bulunmaktadır. Bu evreler yara durumuna bakılarak belirlenebilmektedir. Tedavi ve önlemlerde yaranın hangi aşamada ve bölgede olduğuna göre doktorlar tarafından belirlenmektedir.
Yatak Yarası Evreleri Nelerdir?
1. Evre Yatak Yaraları
İlk evrede cilt üzerinde kızarıklık görülebilir. Deride yırtılma ve açık yara oluşmamıştır. Basıncı kaldırıp yarım saat beklenince dahi cildin üzerindeki kızarıklık gitmeyecektir. Yarada şişlik, ısı artışı, ödem, sertlik görülebilir. Bu aşamada erken önlem alınarak ciddi yatak yaralarının oluşması muhakkak önlenmelidir. Yaradaki tüm basınç ortadan kaldırıldığında 3 günde iyileşme olacaktır. İyileşme olmazsa doktor veya hastaneye başvurulmalıdır.
2. Evre Yatak Yaraları
Bu aşamadaki yaralarda, derideki epidermis tabakasında kayıp oluşur ve dermis tabakalarında yara ve kayıp oluşmaya başlar. Yarada çukurlaşma görülebilir. Su toplama ve yarada sıvı akıntısı olabilir. Yaranın içi kırmızı veya pembedir, sarı veya kahverengi yarada pek görünmez. Bu evrede doktor veya hastaneye başvurmak gerekir, doktorların söylediği şekilde yara üzerine pansuman yapılmalıdır. Bu tür yaraların iyileşmesi üç gün ila üç hafta arasında zaman alabilir.
3. Evre Yatak Yaraları
Yara dermis (derinin üst ve deri altı tabaka arasındaki bağ doku) tabakasında ilerlemiştir. Yara krater görünümünde çukurdur. Yaranın altında kahverengi ve sarı ölü dokular görülebilir fakat daha kas dokusuna ulaşmamıştır. Basınç hemen kaldırılmalı. Tempur-Med gibi özel yatak kullanılmalı ve derhal doktor veya hastaneye başvurulmalıdır. Bu tip yaraların iyileşmesi bir ila dört ayı bulabilir.
4. Evre Yatak Yaraları
Bu aşamada yara kas dokusunun içinde ilerler bazen de kas dokusu geçilerek kemiğe kadar ulaşabilir. Çok miktarda dokunun kaybı mevcuttur. Ölü doku ve akıntı vardır. Enfeksiyon tehlikesi yüksektir. Hemen hastaneye başvurulmalıdır. Çoğunlukla ameliyat veya cerrahi müdahale gerekebilir. Tedavisi üç ay ila iki yıl arası sürebilmektedir.
Referans: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayını ve Trade Gate Bası Yarası Sayfası
Yatak Yaralarının Tehlikeleri Nelerdir?
- Hayati tehlike oluşturabilirler.
- Enfeksiyon kana, kalbe veya kemiğe yayılabilir.
- Uzun süre hastanede tedavi gerekebilir.
- Tedavi süresince hareketsiz durulduğundan yeni yaraların oluşması kolaylaşmaktadır.
- Çok ağrılı ve eziyetli bir hastalıktır.
- Hastane ve hastaya büyük maliyeler çıkarmaktadır.
Yatak Yaraları Nerelerde Oluşur?
En yaygın olarak sakrum, topuk, iskium, trokanter de meydana gelmektedir. Ardından diz, ayak bileği, dirsekler, kölüalça, ense, omuzlar, bacak, ayak parmakları, omurga, kürek kemiği, kulak, olarak sıralanabilir. Genellikle kemik çıkıntılarının bulunduğu yumuşak dokularda oluşmaktadır.
Yatak Yarasına Karşı Önlemler ve Tedaviler
Bası yarası uzun süre vücut ağırlığının, vücudun farklı noktalarına basınç uygulamasıyla o bölgedeki dolaşım bozukluğu nedeniyle oluşur. Yatak yaralarını önlemek için bu basıncın hem miktarının hem de süresinin azalması gerekmektedir. Tempur gibi özel anti-dekübit yataklar kullanıldığında ağırlık yatağa eşit şekilde dağılır ve tek bir noktaya gelen basıncı azaltır, buda bası yaralarının oluşumunu önlemektedir. Bası yarası önlenmesinde ve tedavisinde basıncın azaltılması çok önemlidir fakat sürekli yatan hastalarda basınç düşükte olsa çok uzun süreler sabit basınç oluştuğunda da bası yaraları oluşabilmektedir. Bu uzun süreli sabit basınç düzenli pozisyon değişikliği yapılarak önlenebilmektedir. Tempur yatakları kullanıldığında basınç azaldığından pozisyon değişikliği daha uzun aralıklarla yapılabilmektedir.
Destekleyici araçların kullanımı da bası yarasını önleme ve tedavide önemlidir. Bası yarası olan yerdeki baskıyı ve yatakla teması tamamen kaldırmak veya vücudu farklı pozisyonlarda tutmak için özel yapılmış olan yastık ve desteklerin kullanılması gerekmektedir. Bu ürünlere örnek olarak rulo destek yastığı, yan destek yastıkları, diz boyun için universal yastıklar, kol ve bacak için bacak yastıkları ve damar yastıkları sayılabilir.
Belli aralıklarla cilt inspeksiyonu çok önemlidir. Yatak yarasına karşı riskli hastalar tespit edilmeli ve herhangi bir yara başlangıcı olup olmadığı kontrol edilmelidir. Bası yaraları kronik yaralar olmasına rağmen ilk oluşmaya başladıklarında akut durumdadırlar ve hemen önlemleri alınırsa ilerlemeden iyileştikleri görülür.
Beslenme bası yaralarını önlemede çok önemlidir. Bası yarası olan hastalarda yüksek protein, kalori ve vitamin içeren beslenme uygulanmalıdır. A, B vitaminleri, çinko, kalsiyum, demir ve bakır takviyesi yapılmalı, anemi olup olmadığı kontrol edilerek önlem alınmalıdır. Ek olarak serum albumin seviyeleri takip edilmelidir.
Bası yarası olan hastalar enfeksiyon riski bulunmaktadır. Üriner veya solunum yolu enfeksiyonları çok karşılaşılmaktadır ve doktorların tercihine göre antibiyotik ile tedavi edilmelidir. Yarada oluşabilecek bakteriyel enfeksiyonlara karşı önlem alınmalı, steril ve temiz tutulmalı, kullanılan malzemelerin, idrar sondalarının temizliğine dikkat edilmelidir. Bası yarası oluştuğunda, yara değerlendirilmeli ve gerekli yara bakımları yapılmalıdır. Yara bakımında yara nemli tutulmalı ve gelişen debris uzaklaştırılmalı, yarada enfeksiyon varsa bu geriletilmelidir. Gazlı bez ve serum fizyolojik pansumanlarda çok kullanılmaktadır. (Referans: Cerrahpaþa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi)
Basıncın alınması, uygun beslenme ve uygun pansuman ile yaralar hızla iyileşebilmektedirler fakat çok ilerlemiş bası yaralarında doktorlar lokal veya genel anestezi ile ameliyat ve cerrahi tedavi tercih edebilmektedirler.
Oturan Hastalarda Bası Yarası Sebepleri ve Önlemleri Nelerdir?
Bası yarası yatakta sürekli yatan hastalarda daha sık görünmesine rağmen sadece yatan hastalarda değil, sürekli oturmak zorunda olan hastalarda da oluşmaktadır. Uzun süre basınca maruz kalması nedeni ile herhangi bir vücut bölgesinde yatak yarası ortaya çıkabilmektedir. Sürekli oturan kimselerde de uzun süreli basınca maruz kalan yerlerde yatak yaraları oluşabilmektedir.
Ayağa kalkma imkânı olan kişiler, arada ayağa kalkmaları çok bası yarasını önlemesinde faydalıdır. Tekerlekli sandalye kullanan hastanın her yarım saatte bir kollarıyla bastırarak bir miktar havaya kalkıp inmeleri kan dolaşımını sağlayacağından çok faydalı olmaktadır. Evde koltukta oturan, eklem, diz, bel ağrısı veya herhangi bir nedenle ayağa kalkmakta zorlanan veya ağrı yüzünden kalkamayan kimselerde Eurostrong ayağa kaldıran hasta koltukları kullanılabilirler. Bu koltukları kullanan hastalar kumandanın düğmesine bastıklarında, koltuk tarafından direk ayağa kaldırılırlar. Belli aralıklarda, örneğin yarım saatte bir ayağa kalkıp oturmak basınçla kan dolaşımı durmuş ya da azalmış olan yerlere tekrar kan gitmesini sağlayacaktır. Koltuktaki titreşim masajı kan dolaşımını hızlandırmak için kullanılabilir, masaj kullanımı doktor tavsiyesi alınarak kullanılmalıdır. Bunun yanında bu koltuklardaki bir diğer özellik ile hasta üstünde otururken direk yatak haline dönüşmesidir, bu şekilde oturma pozisyonundan yatma pozisyonuna geçerek, oturulan yerdeki basınç düşürülebilir.
Oturma pozisyonunda oturulan yerlerdeki belli noktalara büyük basınç odakları oluşmakta ve bu bası yaralarına neden olabilmektedir. Özel tekerlekli sandalye minderleri bu basıncı eşit bir biçimde dağıtarak destek sağlarken basıncı düşürmekte ve bası yaralarının oluşmasını zorlaştırmaktadırlar. Tempur-Med tekerlekli sandalye minderleri, dünyadaki bası yarasına karşı en etkili ürünlerden biridir. Kullanılan bu minderler sadece tekerlekli sandalyede değil, sürekli oturan hastalar için normal koltuk veya sandalyeye de konarak kullanılabilmektedir.